Шарофиддин Тўлаганов, журналист
Менинг фикримча, Конституция тарғиботида совет давридан мерос қолган усуллардан фойдаланаётгандекмиз.
Конституцияни йилда бир марта эслаб қоламиз, ўшанда ҳам катта байрам сифатида нишонлаймиз, фаол фуқороларга давлат мукофотларини топширамиз.
Матбуот, радио ва телевидениеда Асосий қонун фуқороларга яратиб берган имкониятлар ҳақида тўлқинланиб гапирамиз.
Биз биламизки, ҳар қандай давлат муайян қонунлар доирасида фаолият юритади. Қонунларнинг асосийси, табиийки, Конституциядир.
Конституция ҳар бир жамиятнинг мафкураси, қадрияти ва маданий-тарихий тараққиётини акс эттиради.
Герб, Байроқ ва Мадҳия сингари Конституция ҳам ҳар бир мамлакатнинг рамзидир.
Агар инсонларнинг бошига оғир иш тушгудек бўлса, унга “виждонинга қараб иш кўр” дейишади. Бу каби ҳолат бирор бир мамлакатда кузатилгудек бўлса, у ҳолда бу мамлакатнинг Конституцияси ёрдамга келади. Конституция ҳам тўғри, ҳам кўчма маънода ҳар бир давлатнинг виждонидир.
Таҳлилчиларнинг фикрича, томонлар ўртасидаги муносабатларни шакллантиргани боис ҳам Конституцияни давлат ва фуқаролар ўртасидаги шартнома дейиш мумкин.
Конституция давлат қурилиши, фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ўзида жамлагани, барқарорликни таъминлагани боис ҳам бошқа қонуний ҳужжатлардан алоҳида ажралиб туради.
Бугунги кунда жаҳонинг 200та давлатида Конституция мавжуд. Лекин ҳамма давлатларда ҳам “Конституция” деб номланган ҳужжат йўқ. Бу борада Буюк Британия, Янги Зеландия, Саудия Арабистони ва Исроил каби давлатларни мисол сифатида келтириш мумкин. Бу мамлакатларда Конституция вазифасини айрим қонунлар, суд қарорлари бажаради. Конституция ҳар бир жамиятнинг мақсадларини намоён этади.
Бугунги кунда оммавий ахборот воситалари, интернет хабарларида у ёки бу мамлакатда “Конституция фаолияти вақтинча тўхтатилгани” тўғрисида хабарлар тарқатилади.
Таҳлилчиларнинг фикрича, инқилоблар, ҳарбий тўнтаришлар туфайли мамлакатларда конституцияларининг амал қилиши тўхтатилади. Конституция фаолияти тўхтатилса, демак, давлат бошқарув органларининг фаолияти ҳам тўхтатилганини англатади.
Айрим ҳуқуқлар (дейлик сўз эркинлиги, ҳаракатланиш, митинг ўтказиш) чекланади. Аммо фуқороларнинг асосий ҳуқуқ, мажбурият ва бурчлари (дейлик таълим олиш, соғлиқлари билан боғлиқ масалалар) тўхтатилмайди. Шу сабабли Конституция аслида нималигини очиқчасига айтавериш керак.
Маълумотларга қараганда, бугунги кунга қадар Конституцияга 16 марта ўзгартириш киритилган бўлса, уларнинг аксарияти давлат бошқаруви органлари фаолияти билан боғлиқ бўлган.
Конституциялар халқ иродаси ва талаби билан ўзгарар экан, шахсий фикримни айтадиган бўлсам, аслида Ўзбекистон Конституциясига ўзгартиш киритгандан кўра, Янги Конституция қабул қилган яхшироқ. Чунки, “эскини ямагунча эсинг кетади” деган гап бор.
“Шарқ нозик масала” эканлиги, шунингдек “шарқ ҳеч қачон ғарб бўлмаслиги”ни ҳам эътиборга олиб, Конституциявий комиссия бундан бундан кейин Асосий қонунни ўзгартирмаслигининг бирдан бир йўли 90-моддадаги “Айни бир шахс сурункасига икки муддатдан ортиқ Ўзбекистон Республикасининг Президенти бўлиши мумкин эмас” деган жумлани олиб ташлашнинг ўзи етарли.
Шунингдек, Конституцияга президент импичменти билан боғлиқ жумла киритилиши керак. Мана шу жумла киритилса ва амалга ошса президент неча марта сайланишидан қатьий назар демократия қарор топишига оз бўлсада ишонч ҳосил қилинади.
96-моддага, худди қўшни Қирғизистондаги каби “вақтинча президент вазифасини бажариб турган шахс президентликка ўз номзодини кўрсата олмайди”, деган жумлани ҳам киритиш керак.
Шунингдек, Асосий қонунга “парламентда муҳолифат партияси бўлиши шарт ва мухолифат партия раҳбари парезидент сиёсатини мақтай олмайди” деган жумла киритилса яхши бўларди.
Бахтиёр Шоҳназар, ҳуқуқшунос, таржимон
2018 йили чоп қилинган "Чет элда яшаш: Америка" номли китобимга киритилган қуйидаги латифанинг президентлик муддатини ноллаштиришга ҳеч қандай алоқаси йўқ.
Сочи шаҳрида қишки олимпиада ўйинлари ўтказилиб бўлгандан кейин, Россия президенти Владимир Путин, бош вазир Дмитрий Медведев ва Белоруссия президенти Александр Лукашенко трамплиндан чанғида сакрамоқчи бўлишибди. Путин “мен биринчи бўлиб сакрайман, чунки президентман” дебди. Шунда Лукашенко “унда мен сиздан кейин иккинчи бўлиб сакрайман” деса, Путин “йўқ, мендан кейин Медведев сакрайди, чунки у менинг бош вазирим” дебди. Лукашенко “майли, мен Медведевдан кейин сакрайман” деса, Путин “йўқ, Медведевдан кейин яна мен сакрайман" деган экан.
Конституцияни ҳадеб ўзгартираверса тутуруғи қолмайди.
2008 йил августда Туркияда эдим. Менга ОЗОДЛИК Радиосидан қўнғироқ қилиб, "Каримов яна президентликка номзодини қўядими?" деб сўрашганди. Мен "йўқ, битта шахс икки муддатдан ортиқ президенликка сайланиши мумкин эмаслиги аниқ ёзилган, президентлик муддати етти йилга ўзгарса, олдин икки марта сайланган эски президент учинчи марта номзодини қўёлмайди" дегандим.
Лекин, конституцияни "сув қилиб ичворган академик" Саидов "олдин муддат беш йил эди, энди етти йил бўлди, учинчи сайланишга кирмайди" қабилида ИАКни ёқлаб чиққанди.
Тарих ғилдираги айланиб, яна ўша ерга қайтиб келди.
Ҳадеб конституцияни ўзгартириш учун одамларни сарсон қилиб, давлат бюджетидан бекорга пул сарфлаш ўрнига, мен қуйидаги таклифни киритаман. Конституциянинг президент муддати ҳақидаги моддаси шу тарзда ўзгартирилсин: "Ўзбекистон президенти икки мартадан ортиқ беш, олти, етти, саккиз, тўққиз ёки ўн йиллик муддатларга сайланиши мумкин эмас". Нима дейсизлар?
Нуруллоҳ Муҳаммад Рауфхон, ёзувчи
Иқтидорга келган ҳар янги президентнинг муддатини узайтириш учун конституцияга ўзгартириш киритилаверса, Асосий Қонун ғалвир бўлиб кетади-ку!
Мен бунақа “ислоҳот”га қаршиман.
Бу ишни “конституциявий ислоҳот” деб бўлмайди. Аксинча, “конституциявий бузғунчилик” дейиш мумкиндир. Бошқача айтганда, эски замонларда мумкин бўлмаган (ҳаром) ишдан мумкин (ҳалол) деган фатво чиқариш учун қўлланган “ҳийлаи шаръий”га ўхшайди бу иш!
Каримов худди шундай қилган эди. Йигирма етти йил амалда ўтирди, лекин ҳеч бир ишни қойиллатмай, ўлиб кетди. Мана, бугун ўзи гўрда, қизи қамоқда, невараси Англияда қочиб юрибди!
Айни хатони Мирзиёев қайтаряпти. Бу билан озгина қозонган ҳурмат-эътиборини ҳам йўқотади, шубҳасиз. Одамлар буни очиқ айтмаса-да, кўнглида доғ бўлиб қолади. Жамиятнинг келажакка ишончи кўтарилади.
Ҳали ҳам кеч эмас: бугун-эрта президент минбарга чиқиб:
“Йиғиштирларинг бу майнавозчиликни! Конституцияда белгиланган икки муддатимни яхшими-ёмонми ўтаяпман, учинчи марта номзодимни қўймайман! Конституциянинг бу моддаси ўзгармас ва қатъийдир!” деб баёнот берса, мана шунда у чинакам ислоҳот қилган бўларди.
Номи тарихларда қоларди.
Ваъда қилинган кўп ишларни ҳозиргача етарли уддалай олмаган бўлса ҳам, халқ бу қарори учун уни унутмасди, бутун айбларини кечириб юборарди, ижобий қаҳрамон ўлароқ хотираларда яшарди.
Энг муҳими – Ўзбекистоннинг келгуси президентларига ажойиб ўрнак кўрсатиб кетган бўларди!
Бошқа ўзгариш ва ўзгартиришлар ҳақда фикр билдирмайман. Чунки улар асосий мақсадлари бўртиб кўриниб қолмаслиги учун қилинаётган пардоз ишлардан бўлак нарса эмас. Яъни, кўзга сурма тортиш, қошга ўсма қўйиш, юзга бўёқни қуюқ чаплашдир.
Жаҳонгир Муҳаммад, собиқ депутат, журналист
1992 йил, Ўзбекистоннинг янги Конституцияси қабул қилингунга қадар лойиҳага жиддий эътирозлар бор эди ва сессияда уни атрофлича муҳокама қилмоқчи эдик. Аммо Ислом Каримов муҳокама қилмасликнинг йўлини топди. Ўринбосари ва Бош маслаҳатчисини вилоятларга жўнатди. Бош қонунни гўёки ҳар бир вилоятдан сайланган депутатлар иштирокида жойларда қараб чиқилди, деб сессияда муҳокамаларсиз овозга қўйилди. Биз унда давлатнинг бошқариш мувозанати бузилганига қарши эдик. Ҳамма ваколат битта одамга берилган ва бу диктатуранинг қонунан ўрнатилиши эди. Камина унга қарши овоз бердим. Вақт ўтиб билдимки, ўшанда тўғри қилган эканман. Лекин кўпчиликнинг фикри ва қарашида бизнинг гапларимиз хато эди. Буни Конституция қабул қилиниши муносабати билан “Наврўз” кошонасида миллат вакилларига, сарой аъёнларига берилган зиёфат ҳам исботлади.
1992 йилда ёзганим ва 1994 йилда "Эрк" газетасида чиққан мақоламдан парча келтирмоқчиман: “Масалан, ҳурматли шоиримиз Шукрулло халқи-мардумнинг ўртасида президентни оз деганда ўн марта чўлпиллатиб ўпдилар. Президент қўл қовуштириб турар, Шукрулло ака эса “илиқ” гаплар билан унинг кўнглига сув сепардилар.
Бирдан Олмахон Ҳайитованинг жарангдор овозлари янгради. Ўртага Хоразм вилояти ҳокими Маркс Жуманиёзов чиқди. У қарсаклар оғушида гоҳ қош учириб, гоҳ ўтириб-туриб ўйнарди. Самарқанд вилоят ҳокими Пўлат Абдураҳмонов рақсга уста эмас экан. Бухоро вилоят ҳокими Дамир Ёдгоровнинг эса “бадани”да бор экан, анча вақт давра айланди. Ҳатто, бир қўли билан қошини юқори кўтариб, президентга қараб “ҳунар” ҳам кўрсатди.
Навбат миллатнинг гули ва ақли бўлмиш ижодкорларга келди. Тўғрироғи, президент сўзни аввал Саид Аҳмадга, сўнг Одил Ёқубовга берди.
Саид Аҳмад микрофонни икки қўллаб ушлаганча даврага бир назар солдиларда юракларини очдилар. –Мен ҳам мустақиллик учун курашганлардан бириман, – деди у киши. – Советлар империясида мустақиллик ҳақида гапириш у ёқда турсин, ҳатто фикрлаш ҳам қўрқинчли эди. Лекин биз юрагимиздаги бу дардни асарларимизга сингдирдик. “Келинлар қўзғолони”ни ёзарканман, дилимда шу мақсад эди. Марказ зулмидан озод бўлиш ғояси асаримнинг бошидан охиригача чекинмайди. Бу асарда ўн беш мустамлака жумҳуриятнинг дарди, ташвишларрини беришга интилдим. Бош қаҳрамонларимнинг ҳар бири бир жумҳуриятнинг образидир… Муҳтарам президентимиз Ислом ака Каримов мустақиллигимизни эълон қилган паҳловон халқимизнинг Алпомиш ўғли, умидларимизнинг ёрқин шўъласидирлар. Мана, яна у кишининг дадил ва жасоратли одимлари билан юртимизнинг янги Бош қонуни қабул қилинди…
Одил Ёқубов янада жозибали, янада образли нутқ ирод этдилар: –Ўзбекистон ярадор, мажруҳ бир от, тўғрироғи тойчоқ эди. Рус мустамлакаси пайтида эзилган бу тойчоқнинг кўзлари ёш, дарди оғир эди. Ислом Абдуғаниевич унинг ёшларини авайлаб, ёлларини тараб, силлиқлаб, ярасига малҳам босиб парваришладилар. Бу тойчоқ тезда куч тўплаб, парвозга шайланган от ҳолига келди. Бугун Ислом ака соҳиби давлат сифатида уни эгарладилар. Дул-дул юксак парвозларга шайланди. У ўз чавандозига, чавандози эса унга ярашиб турибди. Бугун Ислом аканинг мардлигини кўролмаётганлар бор. Улар адашган, кимдандир, нимадандир норози кишилардир. Шу сабаб, Сиз Ислом ака, ундайларга эътибор ҳам берманг. Халқ уларга аллақачон баҳо бериб бўлган. Шундай деймизу, аммо улар асабни эговлаб, катта ишлар ва мақсадлар йўлида тўсиқ бўлишгани аянчлидир…
Сўнг Ортиқ Отажонов президентга “бир капгир” мақтов ёғдириб, қўшиқ бошлади.
Даврага раислик қилаётган Наманган вилояти ҳокими, президент ибораси билан айтганда “оқсоқол” Бургутали Рапиқалиев ишораси билан ўртага яна ҳокимлар чиқдилар.
Рақс тугагач, Каримов “икки улуғ адиб” шарафига қадаҳ кўтаришни буюрди. Стол устидаги шишалар аллақачон бўшаб қолгани учун баъзи аъёнлар бўш қадаҳларни кўтариб, буйруқни бажардилар.
Қўшиқ айтиб турган Ғуломжон Ёқубовга президент ниманидир ишора қилди. У куй оҳангини ўзгартириб, Каримовга Мустақиллик куни ёқиб қолган насиҳат – қўшиғини бошлади.”
Буни нега эсладим? Ўзбекистонда бугун ҳам айни вазият. Таклифлар, танқидлар эмас, мақтовлар янграйдиган замон. Бундай ҳолда қабул қилинадиган ҳар қандай ҳужжат бир кишининг қош-қовоғига, йўлини очишга, халққа эмас, унгагина хизмат қилишга асосланади.
Ҳозир муҳокамага қўйилган ўзгаришларда ҳам ўша 1992 йилда рад этилган таклифлар инобатга олинмаган. Бошқарув мувозанати айни. Ҳамма иплар битта одамнинг қўлида. У масхарабоз каби бу ипларга одамларни ҳам боғлаб олган.
Ижтимоий тармоқларда, муҳокамаларда қанчадан қанча яхши таклифлар берилди, лекин инобатга олинмади. Вавилонда тахта-чўпга битилган Ҳаммураби битиги дунёнинг илк конституцияси деб билинади.
Ўшандан бери минглаб Конституциялар яратилди, яратилмоқда ҳамда яратилади ва янгиланиб, қўшимчалар қўшилиб борилади. Бу табиий жараён. Аммо битта нарсани унутмаслигимиз керак: бу ҳужжат жамиятнинг қаршиликли шартномаси бўлиши керак.
Бошқарувнинг ваколат ва мажбуриятлари нимадан иборат ҳамда халқнинг ҳақ-ҳуқуқари ва мажбурияти қандай? Конституция буни белгилаб беради. Шундай экан бу ҳужжатни қабул қилишда икки томон бирдек иштирок этиши зарур.
Халқ ҳокимият қандай бўлишини истайди? Буни амалдорлар эмас, халқнинг ўзи айтиши зарур. Ҳар икки томоннинг вазифасини ҳам бир томон бажариши бу нафақат мантиқсизлик, балки мазкур ҳужжат шунчаки қоғоз бўлиб қолишидан далолатдир. Бугунга қадар бу ҳужжат қоғозда қолганидек, бундан кейин ҳам шундай бўлади. Чунки унда бошқарувнинг бузилган мувозанати тузатилмаётир ва диктаторликка кўк чироқ ёқилган.
Шундай экан, бошқа масалалар ва ўзгаришларнинг аҳамияти ҳақида гапириш ортиқча. Бу фақат бир кишининг йўлини ёритишга ва уни тахтда бир умр қолишига йўл очади, холос. Бизда садоқат ўша бир кишига қаратилган. Қачонки, садоқат шахсга эмас, Конституцияга йўналса, ўша пайтда бу ҳужжат ишлайди.