Ўзини Зафаржон, деб таништирган тингловчимиз ўтган ҳафтада Озодликнинг “Эркин микрофон”и билан боғланиб, Ўзбекистондаги ўзбек мактабларининг 2- синфи “Она тили” дарслигида таркибида “НГ” ҳарф бирикмаси бўлган сўзларни кейинги сатрга кўчириш қоидаси нотўғри талқин этилганидан шикоят қилган эди.
Зафаржон билан суҳбат, кутилмаганда, тингловчиларимиз орасида қизиқиш уйғотди. Буни нафақат ўз сайтимиз, балки Озодликнинг “Одноклассники”даги саҳифасига келган шарҳлардан ҳам кўриб турибмиз.
Муштарийлар мавзу юзасидан ўзаро баҳсга киришди ва бу баҳс шу кунда ҳам давом этмоқда.
Хўш, қайси томон ҳақ: “sin-gil”, деб кўчириш тўғри”, дейдиганларми ёки “si-ngil” тарафдорларими?
Баҳслашаётган томонлар орасида ҳакам бўлиб беришни Қозоғистондаги ўзбек мактабларининг 11- синфи учун нашр қилинган “Она тили” дарслиги муаллифи, тилшунос ва адабиётшунос олим Бахтиёр Исабековдан илтимос қилдик.
Зафаржоннинг танқиди
Ҳакамнинг ҳукмини кейинроққа қолдирамиз. Ҳозир эса, Зафаржоннинг айтганларини эслаб, баҳслашувчи томонлар фикрлари билан танишайлик.
- Лотин ëзувида ҳам, кирилл ëзувида ҳам, агар нг ҳарф бирикмасидан кейин унли ҳарф келса, унда н билан г айрилади. Чунки н билан г алоҳида талаффуз қилинади. Агар н билан г ҳарф бирикмасидан кейин ундош ҳарф келса, ана унда нг деган ҳарф бирикмаси ҳосил бўлади. Ана ўшанда нг олдинги бўғинда қолади, қолгани кейинги сатрга кўчади. Масалан, “Cингил”. Бу ерда н билан г алоҳида талаффуз қилинаяпти. Чунки нгдан кейин унли товуш келаяпти.
Бошқа ҳолат: “cинглИм”да нгдан кейин ундош товуш (л) келаяпти. Унда нг олдинги қаторда қолиб, “лим” кўчиши керак.
2- синф “Она тили” дарслигида эса, Си олдинги сатрда қолиб, нгил кўчирилаяпти. Бу эса, нотўғри, деган эди Зафаржон.
Баҳслашувчи томонлар
Oydin исмли муштарий сайтимизда қолдирган шарҳида “Zafarjonning fikrlarini 100% to'g'ri”, деб ҳисоблашини хабар қилса, Озодликнинг “Одноклассники”даги саҳифасида шарҳини “Mr. Uzbek”, деган ном билан қолдирган муштарий бундай деган:
“…"ng" bitta tovush, 2ta harfdan iborat! 2-sinf "Ona tili" kitobida juda to'g'ri ko'chirilgan! Xalq ta'limi kitoblarni tekshiraverib (ayniqsa "Ona tili" kitobini) tit - pitini chiqarib tashlaydi!
Ozodlikka taklif:
Biror mavzuni ko'tarishdan oldin, shu mavzuga atroflicha yondashilsa yaxshi bo'lar edi!”
Мутахассис фикри
“Одноклассники”да билдирилган бу таклифни қабул қилдик ва тилшунос ва адабиётшунос олим Бахтиёр Исабековга мурожаат қилдик.
Олимнинг фикрича,
- Син-гил бўлса, унда синмоқ билан боғланиб кетади-да омонимик ҳолат вужудга келади. Шунинг учун си-нгил шаклида ëки синг-ил шаклида кўчириш мумкин. Иккала ҳолатда ҳам тўғри бўлади. НГ бирлиги бир-биридан ажраб қолмаса бўлди. Унинг ажраши ҳар қандай ҳолатда хато бўлади. Чунки бу - битта товуш. Битта товушни бир-биридан ажратиб бўлмайди бўғин кўчиришда. Руслар, масалан ж товуши учун джни олади. Буларни бир-биридан ажратиб бўладими бўғин кўчиришда?
Озодлик: Йўқ.
- Худди шунинг ўзи. Биздаги ҳам шу. Чунки бу ерда битта товуш бор. НГ товуши бор. НГ товушини биз иккита ҳарф билан олганмиз.
Озодлик: Сиз мутахассис ва мутахассис билан баҳслашиб бўлмайди. Сиз айтаяпсизми, демак, тўғри. Лекин илгари кирилл ëзувида худди шу ҳолат бошқача тушунтирилганку?!
- У ерда бошқача тушунтирилган жойи йўқ. У ерда ҳам маъно ўшанга тўғри келган. Агар сўзнинг маъносига таъсир қиладиган бўлса, НГни бир-биридан ажратиб бўлмайди, дейилган. Сиз айтаëтган сингилми, кўнгилми, масалан, кўнгилни кўн-гил шаклида кўчирсак, маъно бошқа ëққа кетиб қолади, деди Бахтиёр Исабеков.
“Тилчи академиклар” тайёрлашга йўналтирилган “Она тили” дарсликлари
Фурсатдан фойдаланиб, олимдан “Она тили” дарсликларининг умумий сифати тўғрисида ҳам сўрадик.
- Биздаги ҳозирги дарсликлар, Ўзбекистонда чиққан дарсликларнинг деярли барчасининг Совет давридаги дарсликлардан фарқи ниҳоятда кам. Қуруқ схоластик грамматика. На адабиëт билан боғланади ва на унинг амалий қўлланишига эътибор берилади. Қуруқ схоластик грамматика бўлиб қолган.
Озодлик: Гўëки мактаб ўқувчиси мактабни битиргандан кейин тилшунос бўлиши керагу шунга тайëрланаëтгандай...
- Худди шунақа. Тўппа-тўғри. Сиз мендан кўра аниқроқ айтдингиз. Тилнинг ижтимоий вазифаси, унинг қўлланиш доираси, тил маданияти масалалари, нутқ маданияти... Бунақа нарсаларга Ўзбекистонда чиққан ҳозирги дарсликларда эътибор берилмаган, деди Бахтиёр Исабеков.
Муҳокамаси тингловчимиз Зафаржоннинг ташаббуси билан бошланган Она тилини ўқитиш билан боғлиқ масалаларнинг яна бир жиҳатига кейинги ҳафтада тўхталишга ҳаракат қиламиз.